Dat gaan we niet doen hoor, mevrouw Belliot, vaccineren! Je weet nooit wat die witte mensen in die dingen stoppen.” Of: “Mevrouw Belliot, ik wil wel, maar stel je voor dat ik verlamd raak! Of over tien jaar allerlei problemen krijg.” Zulke teksten hoort oud-stadsdeelvoorzitter Hannah Belliot bij de kapper in Zuidoost, als ze andere Amsterdamse Surinamers vraagt naar de bereidheid een coronavaccin te nemen.“Er gaan giftige complottheorieën rond in Zuidoost,” zegt ze. “Die variëren van ‘de witte mensen willen ons uitroeien’ tot ‘ze zeggen toch niet precies wat je krijgt ingespoten’.”
Onder Amsterdammers met Eritrese achtergrond gaat het verhaal dat vaccins elementen van de antichrist bevatten. Dat wordt weergegeven door de getalcombinatie 666; een verwijzing naar het Bijbelse symbool van het beest, zegt GGD-arts Salem Zeggay, zelf van Eritrese afkomst. “Het vaccin zou zich onzichtbaar in de hersenen nestelen. Zo ga je in tegen de wil van God en dan kom je niet in het paradijs, zo luidt deze complottheorie.” Zeggay nam het initiatief om deze geruchten online te bespreken.blob:https://vluchtelingenwerkwijzer.nl/hillis/7fb3ceb1-2bff-44cc-89ba-e943c3ca8360https://acdn.adnxs.com/dmp/async_usersync.html
Terwijl de vaccinatiegraad in Nederland snel toeneemt, blijven de Biblebelt en sommige wijken in grote steden met veel mensen met migratieachtergrond achter. Die wijken zijn juist het hardst geraakt door de pandemie, bevestigt een studie naar corona en etniciteit van de Amsterdamse GGD, Amsterdam UMC en Expertisecentrum Gezondheidsverschillen Pharos. In Amsterdam belandden mensen met een migratieachtergrond in de tweede coronagolf viermaal vaker met covid in het ziekenhuis. En waar bijna 80 procent van alle Nederlanders een vaccin wil, is dat bij migrantengroepen hooguit 50 procent. Bij mensen met Marokkaanse wortels slechts 28 procent. Dat kan ertoe leiden dat het in de winter weer druk wordt op de ic’s met mensen met migratieachtergrond.
Ongevaccineerd naar Suriname
De GGD is een campagne begonnen om minderheden aan te zetten tot vaccinatie. Belliot is niet erg hoopvol. “Ik denk dat een klein deel is over te halen. Maar de hardcore complottheorie-aanhangers, die kun je alleen beïnvloeden als je van deur tot deur gaat.”
Het moet snel, zegt Belliot. “Vóór eind juni. Als in juli het luchtruim open is en ongevaccineerde mensen uitwaaieren naar Suriname, Ghana en noem maar op, bestaat het risico dat ze gevaarlijke virusvarianten mee terug nemen.”
Die vakantie biedt ook een kans voor verhoging van de vaccinatiegraad onder migrantengroepen, denkt Yassin Elforkani, tot voor kort imam van de Blauwe Moskee in Nieuw-West. “Mensen zijn bezig met de vraag wat nodig is om te kunnen reizen. Saoedi-Arabië zegt bijvoorbeeld: zonder vaccin kom je er niet in. Als je als moslim op bedevaart wil naar Mekka, zul je wel moeten.”
Of het nu gaat om groepen van Ghanese, Marokkaanse, Turkse of Surinaamse afkomst, overal doen complottheorieën de ronde: de vaccins maken onvruchtbaar, planten een chip in om je te volgen, Bill Gates profiteert of ze zijn bedoeld om minderheden te laten uitsterven.
Die laatste verhalen lijken mede ontleend aan de Amerikaanse Tuskegeestudie, die liep van 1932 tot 1972. Mensen van kleur met syfilis werd een juiste diagnose en behandeling onthouden. Het leidde tot 128 onnodige doden. In 1997 verontschuldigde toenmalig president Bill Clinton zich voor het ‘schaamtevolle en racistische’ onderzoek.
Murat Can, manager bij GGZ-instelling Forta Intercultureel: “Ik hoor verhalen dat in Amerika met coronavaccinatie is geëxperimenteerd op Afro-Amerikaanse mannen die daaraan overleden. Mijn cliënten beginnen ook vaak over de toeslagenaffaire en zeggen: wie weet is er bij corona ook iets specifieks waarmee ze Turken en Marokkanen willen uitroeien. Ze wijzen op de hoge sterfte in de verpleeghuizen en zeggen: de Nederlanders lieten eerst de ouderen doodgaan, nu hebben ze het op ons voorzien.”
Door wantrouwen jegens de overheid vallen zulke verhalen vaak op vruchtbare bodem. “Minderheden voelen zich buitengesloten, ze zien zichzelf als tweederangsburgers,” zegt Charles Agyemang, als hoogleraar bij Amsterdam UMC betrokken bij de studie naar corona en etniciteit. Dat leidt ertoe dat Ghanezen in Ghana zich graag laten vaccineren, terwijl ze in Nederland afhoudend zijn. Bij ongedocumenteerde Ghanezen in Nederland komt daar angst voor uitzetting bij als ze zich melden voor een prik.
“Bij sommigen gaat het er gewoon niet in dat de overheid het goed met je voor heeft,” aldus Mohammed Azzouz, werkzaam bij Pharos. Dat beaamt filmmaker Fatos Çergel. Zij heeft net een documentaire gemaakt over woonwagengemeenschappen. “Daar speelt het ook, vooral bij Roma. Die voelen zich structureel gediscrimineerd – waar ze ook reden toe hebben. Dan komt eerder de vraag op: zijn die vaccins wel zo goed als ze zeggen?”
Gemberthee
Ook speelt desinformatie vanuit de herkomstlanden een rol. Belliot: “Er zijn Surinaamse politici die zeggen dat ze zich niet laten vaccineren, omdat ze een geneesmiddel hebben op basis van bladeren en gemberthee. Dat soort dingen laat men dan invliegen.”
“Aanvankelijk hoorde de Afrikaanse gemeenschap dat het coronavirus minder ernstig was voor mensen van Afrikaanse afkomst,” zegt Agyemang. De Nederlandse overheid heeft dat nooit verkondigd. “Mensen raken in de war van tegenstrijdige informatie.”
Oproepen vanuit Turkije aan de diaspora om zich in Turkije te laten vaccineren wekken ook verwarring, zegt Can (GGZ-instelling Forta Intercultureel). “Het versterkt het idee bij mensen om maar even af te wachten.”
De geringe vaccinatiebereidheid bij migrantengroepen is geen verrassing. Bij donorregistratie en bevolkingsonderzoeken naar darm- en borstkanker doen migranten ook minder mee. Bij vaccinatie tegen het humaan-papillomavirus (HPV) – dat onder meer baarmoederhalskanker kan veroorzaken – is er een groot verschil tussen 13-jarige meisjes met en zonder migratieachtergrond. Onder Amsterdams-Marokkaanse meisjes is de HPV-vaccinatiegraad 10 procent, tegen 65 procent bij Amsterdamse meisjes zonder migratieachtergrond.
De verschillen hangen samen met de maatschappelijke positie, zegt Can. “Bij migranten speelt een sociaal en cultureel isolement. Veel migranten zijn hier wel geboren, maar in figuurlijke zin niet getogen. Ik spreek altijd van de drie a’s: afstand, achterstand, achterstelling.”
De Amsterdamse GGD stelt ook dat de geringere vaccinatiegraad verband kan houden met het gevoel geen onderdeel te zijn van de maatschappij. Het sociale aspect van vaccinatie – je neemt ook een prik voor mensen die je niet kent – speelt bij migrantengroepen daarom minder. Waarom moet ik dit doen voor de maatschappij, als de maatschappij niets voor mij doet?
Nepnieuws
Maar het is lang niet altijd een kwestie van onwil, aldus Mohammed Azzouz van Pharos. “Vooral ouderen hebben vaak moeite met lezen en schrijven. Ook is de wijze van uitnodigen voor gezondheidskwesties soms te complex en snappen ze brieven of mails niet. Dat maakt mensen vatbaarder voor nepnieuws.”
Ontwikkelaars van nepnieuws begrijpen vaak veel beter hoe je de doelgroep kunt bereiken, zegt Azzouz. Met korte filmpjes die in duidelijke taal inspelen op bestaande angsten. En op bestaande bijwerkingen, al worden die overdreven.
Mensen die sociale media en met name YouTube raadplegen voor informatie over vaccinatie worden vaker misleid en laten zich minder vaak vaccineren, concludeert een studie van de universiteiten van Oxford en Southampton. YouTubes algoritme raadt hun op grond van de al bekeken filmpjes meer van hetzelfde aan, waardoor een echokamereffect ontstaat.
Ook een lage risicoperceptie speelt een rol. “Veel veertigers en vijftigers vinden het belangrijk dat hun ouders worden geprikt,” zegt Azzouz van Pharos. “Maar voor zichzelf twijfelen ze over de gevolgen op lange termijn.”
Zo heeft Yusuf Altuntas (1973), directeur van een islamitische basisschool in Amsterdam-Zuid, zijn ouders aangezet tot inenting, maar neemt hij zelf geen vaccin. “Ik ben gezond, heb een hoge weerstand en een paar keer met mensen in één ruimte gezeten die later corona bleken te hebben. Tot wel een uur aan toe. Niks opgelopen. Waarom dan spul in mijn lichaam laten spuiten waarvan ik niet weet wat het over tien jaar teweegbrengt?”
Zijn kinderen laten zich evenmin inenten. “De jongste is 16, een voetballertje, die zegt: ik heb genoeg weerstand. De middelste is 20 en zit op de Pabo. Zij zegt: de griepprik helpt al nauwelijks, waarom zou dit dan helpen? De oudste is 22 en rechtenstudent. Die zegt: wie is het kabinet om mij te dwingen tot vaccinatie? Waarom hebben ze nooit een complete lockdown ingevoerd zodat het virus echt zou verdwijnen?”
Persoonlijk benaderen werkt
Voorlichtingsbijeenkomsten bij buurtverenigingen, kerken en moskeeën, meertalige spreekuren bij de GGD, ‘coronacolleges’ op scholen en de inzet van huisartsen en ‘ambassadeurs’ met migratieachtergrond.
Zo hoopt de gemeente Amsterdam de vaccinatiegraad onder migrantengroepen te verhogen.
Mohammed Azzouz, projectleider ‘begrijpelijke corona-informatie’ bij Expertisecentrum Gezondheidsverschillen Pharos, noemt het ‘de enige juiste aanpak’. “Kleinschalige bijeenkomsten, met 20 of 25 mensen, dat is effectief, met huisartsen van
bijvoorbeeld Surinaamse of Marokkaanse achtergrond. De meerwaarde zit vooral in één-op–ééngesprekjes achteraf. Nadeel is dat het een zaak van lange adem is. Je bereikt niet in één keer veel mensen.”
Een persoonlijke benadering werkt, blijkt uit een pilot van de Amsterdamse GGD in een asielzoekerscentrum. Dankzij veel één-op–ééngesprekken steeg de vaccinatiegraad naar 76 procent.
Een mooi resultaat, maar het gaat Hannah Belliot niet ver genoeg. “Je moet de hoogbouw in,” zegt de oud-stadsdeelvoorzitter van Zuidoost, “van deur tot deur. Met een A4’tje in verschillende talen over nut en noodzaak van vaccineren. Idealiter kondig je dan aan dat er het weekend daarop een vaccinatiebus voorrijdt.”
De aan Amsterdam UMC verbonden hoogleraar Charles Agyemang pleit voor laagdrempelige vaccinaties in kerken en moskeeën. “Dat heeft in het VK geleid tot een hogere vaccinatiegraad. Maar je moet het wel snel doen.”
De GGD Amsterdam weerspreekt dat het te laat in actie komt bij wat lijkt op een voorzienbaar probleem: een lage vaccinatiegraad bij migrantengroepen. Tijdens de pandemie bewoog de voorlichting voor die groepen mee met actuele onderwerpen als een naleving van de maatregelen en het belang van testen.
“Al in de eerste golf hielden we webinars en coronacolleges op scholen, voor zowel ouders als leerlingen,” zegt Salem Zeggay, jeugdarts bij de GGD. Het bracht bijvoorbeeld aan het licht hoe ouders zich laten leiden door media uit het land van herkomst. “Ze hielden hun kinderen wekenlang binnen, omdat dat in Turkije moest. Wij legden uit dat kinderen in Nederland wel naar buiten mogen.”
Veel GGD-activiteiten voltrekken zich achter de schermen, aldus Karen den Hertog, bij de GGD verantwoordelijk voor het Corona Preventie Team. “Zo hebben we ons netwerk van sleutelfiguren in de gemeenschappen sterk uitgebreid. Van tijd tot tijd voorzien we hen van tekstberichtjes om bijvoorbeeld fake news over het virus te weerleggen. Die verspreiden zij op hun beurt in whatsappgroepen. Dat doen we nu ook met onjuiste verhalen over vaccinaties en bijwerkingen.”
In Zuidoost probeert de GGD via sociale media en populaire mediakanalen de doelgroep te bereiken. “Het heeft weinig zin daar maanden eerder mee te beginnen. Als je mensen motiveert voor zoiets als vaccinatie, moet het wel binnen afzienbare tijd mogelijk zijn een prik te halen, is onze ervaring. Is het actiemoment nog maanden weg, dan ben je te vroeg.”
Vooralsnog focust de GGD zich met grote priklocaties op de massa om de vaccinatiegraad op te voeren en groepsimmuniteit te bereiken. Voor mensen met een migratieachtergrond die zo niet worden bereikt, zet Amsterdam in juli of augustus vaccinatiebusjes in. Dat moet de drempel verlagen.